DON CLAUDIO E IL DIALETTO

Dall'archivio della "Famiglia Intresa"

La Chiesa di San Vittore

La Gêsa did San Vitur! La vegum senza cupula e cum ul campanin vecc, ma l’eva giamò par tucc i Intrees... “l’ottava meraviglia del mondo”. I l’evan faia sù, durant quarant’agn da pasiun e da fadigh, dal 1708 al 1752. Cula chi gh’evan prima, piena da magagn, la nava pù ben. L’era trôpa strencia, basa e, anca se la pudeva cuntà sù tanta storia e tanci aveniment parchè l’eva cum i nostar vecc da secul a secul, avevan decis da butala giù.
Pooc e povar, mè i evan, in la custruziun noeuva, degna dabun d’una grande metropoli, han vorù mett tuta la speranza di sò aspiraziun, di sò furtun par l’avenire. Intra la s’aviava anlura da “Magnifico Borgo” a diventà “Città”.
Prugett su prugett; ingegnier e cap-master racumandà dal Conte Padrone; permess dul Vescuv da Nuvara e discusiun da finì pù. Tucc i cap-familia avevan metù la firma o la crus cume prova d’un impegn, d’un aiutt che intendevan dàa e, adasi adasi, la gêsa la saltava fôra dai fundament, la nava sù minaròo sù minaròo fin a l’anel did la cupula. Lì la sas fermava. I sachett di Intrees evan al verde e par un bel poeu d’agn i staran quiett: la faciada, ul campanin, la cupula i saran i lavur che i nevud, par mia ves da meno di noni, i purtaran a termin.
Ul cimiteri, che da sempar u circundava la gêsa, cula vegia e cula noeuva, i l’evan già purtà davanti a San Giusepp fin dal 1822; u restava l’Usari, ul vecc campanin cum ul sò urlocc e la sò meridiana che i segnavan visina la sò mort. Oltre l’Usari, ma ul Litta u ià mia disegnà, u gh’eva la càa di Filipitt, la gêseta da la Santa Crus o da la Buna Mort e poeu gli orti dei “torazzi”... 

Ul punt da sass sul San Giuvan

Già che sêma in dispusiziun da fa’ Storia, u cunvegn che à disum subit che fin al 1500, un quai agn prima, ul fium us ciamava mia insì. In una carta, cunservada in dul Archivi dul Municipi, carta dul 1494, us parla di un “Sasso di San Giovanni, Saxum Sancti Johannis, al di là del fiume”, e ul fium l’è ciamà: flumen Intri, fium d’Intra.
Dunca u duveva vesigh una quai capeleta dedicada a San Giuvan, ma la gh’eva anmò mia dai ul num al fium. Al post da la capeleta, a cred a una Relazione di un Prevosto, avevan custrui in dul 1583 una Gêsa, diventada Patronato dei Cavalieri dell’Ordine di Malta.
La gh’eva ul sò bravo Eremita cu la custodiva, perchè ogni tant i banditi i cercan da truvàa asilo in gêsa; us radunava una Cunfraternita cum l’abat argentin e cum l’obligh da mantegnì di povar, specialment di familii Baratti, Scarati, Salati: cugnum che da nuu i gh’en pù.
La gêsa la vegum anmo cum ul sò bel Campanin, ma la par giamò una càa cumuna: l’è già staia trasfurmada in una picula fabrica da la Ditta Guidotti e Pariani e tra mia tanci agn la scumparirà dal tutt par lasà post al Palazzi che u gh’è anmò adess.
 ..... Un’ultima nutizia: a metà punt da sass u finiva ul dominio dei Murigia da Frin e u cuminciava ul feudo dei Conti Borromei, nostri Padroni.

Piazza dell’Ospedale

Piaza du l’Uspedàa vecc. Par nuu l’è insi. Quand ul Litta, però, l’à fai ul disegn, l’era l’uspedàa noeuv. Cul vecc, cu gh’eva giamò in dul 1298, l’eva sù in Scima d’Intra, davanti a la gêsa dul Munastèe. L’eva l’uspedàa di pelegritt, suta la pruteziun did Sant’Antoni dul purscell e l’à tirà avanti la sò vita fin al 1595. A un uspedàa noeuv u pensa Giovan Battista De Notaris cu lasa in dul 1777 tuta la sò sustanza par custruil suta la pruteziun did San Rocc. Così un canonic, un De-Lurenz, in dul 1787 e poeu, via via, altar Benefatur.
In dul 1850 l’è terminà e, se va interesa, l’è custà in tutt lire nuove 57.872,55 (metêma al lott).
La piaza du l’Uspedàa: a mumenti la diventava anca la piaza dul Macell. Infati in dul 1856 ul Cumun l’aveva cumprà, anmò dai Peretti, un tocc da teren par custrui ul Macell. U sn’è poeu fai nient, par furtuna, se no us pudeva truvà tra uspedàa e macell una certa parentela. I disevan giamò i nost vecc che i dutur in tucc...
Piaza Uspedàa. La faseva bel vighèe la caà di Zanoni, ma la piaza l’eva mia cumpleta. In dul 1874 nas a Intra la nostra Banca Pupular e insi, in facia a l’uspedàa, sorge “il Palazzo della Banca che racchiude argento e or” cume la dis la canzun “Viva Intra bel Paese”. E uspedàa e banca in nai d’acordi par tanci agn; magari cum ul pericul par un quaiv’un da murì cum ul col stort pensando ai danèe cu lasava indrèe: certo i eredi i gh’evan mia tanta stràaa da fàa!

Il porto

Port e portitt. Dul port d’Intra us parla giamò in di “Statut” dul 1393. Us parla d’un “port maestar”; d’un port da tuta “Intra, Palanza e Valintrasca”: us duveva giustà. Segno che l’era giamò cunsumà e ruvinà da i agn e dal tempo. U duveva ves presapooc, un pò pusèe inscià d’in tè che adess ul fium San Bernardino u va in dul lag. Ai tempi dul disegn, u gh’eva già pu.
In dul disegn, invece, us svecc ul port che i cart d’archivi i ciaman “noeuv” o “grand”, custruì in di prim agn dul 1600: il Vagliano in la sò “Storia del Lago Maggiore” ul dis: “sontuoso molo che tiene nel suo seno una quantità di navi mercantili”. Al vegum, stu port, davanti a la càa di “Barbacan”: u vardava a levante e l’eva vert vers i “becarji”. Par quanto il ciamasan “grand” l’era insuficent giamò a metà dul 1700 e, fasendo pasàa i cart vecc, ogni tant us trova un acen al port noeuv; quel che nuu a ciamum “vecc”; par intendas ul port cum la culona. Cula “Culona” che l’è diventada un àltar simbul d’Intra.
A pruposit, la “culona” l’eva v’una da quei che in cul temp i stavan preparando a Baven par mandà a Ruma par la Basilica did San Paul fuori le Mura, brusada e in ricustruziun: un poeu da parentela nobil anca nuu!!!
Port e portitt. Ecco: la rampa o la piarda di Caramura, di Franzusitt, dul Cubianch e, pusèe in là anmò, ma in dul disegn la svecc mia, la rampa dul Simunetta: da lì i partivan tutt i merci did nostar cumerciant. Poc agn e poeu tutt u scumparirà.

La fabbrica del vetro

Fà i pignatt e mia i quercc, us dis, e l’è un pruverbi, d’una roba che l’è mia dul tutt ruisia, che l’è mia n’àia ben. I Intrees, da sempar i fasevan i piatt. Difati u gh’è memoria di varii “butegh”, in tè artigian da sta partia i lavuravan la maiolica in piatt e piatitt e scudel. Ma i faseva anca i bicier? Us pò mia mangià senza bev, par pudè dìi che la roba l’è ruisida. Ecco, u gh’eva, almeno da la fin dul 1600 a semm sicur, una fabrica da vedar e la gh’eva anmò in dul 1850 in di “Furnas” quand ul Litta l’ai fai ul disegn cu ilustra ul mees da febrar dul nost tacuin: la faseva lastar da vedar cumun, da cristall pusèe fin e, al dìi di vecc, anca bicier prezius. Un quaiv’un da sti bicier, se l’è vera la tradiziun, u gh’è in gir anmò.
Anlura piatt e scudell e bicier did “fabbricazione propria” e così i povar Intrees i s’an fai la nomina did “pacian”, did paciuni. Ma l’è propi vera?
Bev, i bevevan: tucc chi ustarii cu gh’eva i gh’evan bè par quaicoss. Bev tì che bevi anca mì e insì i tiravan sira; restituendo, magari, fôra di betull ul da pù che avevan bevù. Ma mangià? Ul pruverbi al sem: fà San Vitur u voeu dì tanci rob, anca quela di “rivedere”, ma San Vitur l’è una volta a l’an.

La strada

Una càa, una tûr, una butega, una Madona piturata sul mur; un portich, cul dul “Freschetto” (allora “vicolo della Piazzetta”). E poeu anmò ul lag cum barc e barcun. Ma i du parol di commento, stavolta, son su la strada. La strada dul lungo lago che la sembra, o a sbagli?, continuàa vers Ghifa. Ad ogni modo did sta stràa u s’an parla già fin dal 1836; in dal ‘46, però, u s’è anmò in l’aria, anca se u sas ringrazia la  bontà Sovrana che l’à urdinàa studi e sussidi par l’opera. Ad ogni modo: ul punt, sul San Giuvan, vers ul lag, l’è dul 1881. E prima?
Fêma mustra da gni da Palanza, inturna al 1830. A pèe, s’intende. A’ ciapum cu la stràa, apena pusèe d’un sentèe, che la traversa i pràa inturna a Sant’Ana; a rivum al gabi dul San Bernardin, a passum ul fium, se l’è sciucc, o se no, a muntum sul barcun cu fà ul traghett. A passum sul punt cu gh’è su la “fiumeta”, i l’àn apena giustà par la visita dul Vescuv vott’agn fà, e par la via degli Stalli a nem in San Fabian e, par Scianscin, a rivum a San Vitur. Da San Vitur, giù par la Buscazza; da la Capela Peretti, per intenderci: l’attuale piazza Cadorna, à passum par la cuntrada did San Giuvan e, par ul punt da Sass, dadrè da la Gêsa, a nem a Biganzoeu, a Slasca ..... Buna pasegiada!!!

Ul Teatar

Una volta u gh’eva la “fiumeta”: un ram dul San Bernardin che, anlura, u scureva in “Sasonia”. La “fiumeta” la lambiva un frunt dul “Cacstel”, cul cu vardava vers Palanza: “Cacstel” che i Nuvarees avevan custruì a difesa par Intra e par tuta la Valintrasca in dul 1270. U surgeva cume un quadrilatero, al sem tucc, in cul post cus sciama, apunto, anmò insì: “Cacstell”. Oh Cacstel, oh Cacstel!
Sciugada la “fiumeta”, ul teren sciucc cu gh’è saltà fôra, ul Cumun l’aveva destinàa a “utilità publica” e in dul 1846 us cuminciava a custruic sura un Teatar, su disegn dull’Aluvisett, ingegnier quasi da Intra, parchè nasù a San Maurizi da Ghifa.
Ul nostar bel teatar d’una volta!
Quanci bei opar! I l’avevan inaugurà in dul mees da magg dul 1848 cum la “Linda di Chamounix” dul Rossini e “I Lombardi alla prima crociata” dul Verdi.
La serata che la inaugura la stagiun, l’eva invece la sira did San Stevan: sempar grand repertori, cumpagnì liric da valur e balerin famous: fin la Taglioni l’ha balàa sul nost palscenich. E quanci bei vegliun! Al ridotto e in teatar. E la famousisima “Veglia Verde”? Piaza dul Teatar: già! E ul Cafè dala Delina? Quanti ricordi!!!

Filatura del cotone

Se cà vardum la nostra Intra d’adess, a podum mia cred che una volta l’era quasi una picula capital dul cutun, almen per ul Piemunt. I disan i statistich che, pensìì un poeu, in dul 1858, un terz did tucc i fus chi gh’evan suta i Savoia ìi evan a Intra: un par da ricurdam: 68.000!
I evan i fabrich da la Famiglia Cobianchi, did du socii Guidotti e Pariani, di Taiun, di Pirinoo, di Franzusin e via discurendo. Tutt l’eva cumincià in la prima metà dul 1700, quand a Intra u sas sbiancava i tel mandà da la Svizzera e da la Germania. Anzi le nostre “Sbianche” in diventà famous e han disturbà Re e Vescuv parchè in ultima analisi tutt ul prucediment cu faseva gnìi bianca la tela l’era un poeu misterius: acqua e calcina e sûu. U s'eva metùu da mezz anca un poeu d'agn da magra in di racolt did la fruta e did l'uga e anlura tutt l'è finì in tragedia, o cumedia, vardì vialtar: la "Sbianca" l'eva un diavulerii pien da malefizii e da balusàa; u gh'eva da mezz maghi e stregh!!!

..... In dal 1808, però, in quel che l’eva ul Munastèe di Munigh Augustinian (mandà via i pooc suor chi evan rimast: 14) u s’impianta, da part di Muller, una famiglia svizzera che la illustrerà poeu la nostra têra, una filadura meccanica, la prima in Italia e in tè che prima i cantavan i munigh han cumincià a cantàa i telar.
E cume par i scires, v’una l’an tira un’altra, anca par i fabrich dul cutun: uno storico scriverà, forse l’ho già dìi: “Intra primeggia nell’industria del cotone su ogni provincia degli Stati Sardi”.
I rivavan i ball dul cutun, u partiva la tela bèla faia: i Muller avevan lasàa ul post ai Sutermeister; l’Unione Manifatture e i Cucirini i fasevan la part dul leun cun quasi 2500 uperari; i fumavan e i zifulavan i ciminier e Intra las faseva sciura. E adess...?

Torna a:  INTRA - Don CLAUDIO - L. FIORETTA - G. PIZZIGONI



Nessun commento: